یەهودییەت (2)
قۆناخی ئاوارەیی لە دوو لایەنەوە یەهودییەكان بەرەو پێش دەبات. لایەنێك بە بەردەوامی كاركردنیان لەسەر ...
كۆمین
قەومی "ح.ئۆسیی" كە یەكێكە لە پێخەمبەرەكانی یەهود لەبەر ئەوەی كە ئایندەی خۆی نەك لە دەوڵەت و نە لە سوپا و نە لە سەركەوتنە سەربازییەكاندا دەبینێ، گرنگترین و بەهێزترین شت بە لایانەوە پێكەوە ژیانی مەعنەوی، یەكێتی ئاین و دابونەریت، هەست و سۆزی هاوبەشە. هەر بۆ ئەو مەبەستەش هاوار دەكات و دەڵێت "عەشق پەیوەندیدارم دەكات، نەك قوربانەكان، من لەو زانیارییانە دەگەڕێم كە خودا پێم دەبەخشێت، نەك لەو قوربانانەی كە لە ئاگردا دەسووتێن."
لەم واتایەدا یەكانگیربوونی ئاین و هزر لە سەروبەندی ئەو ئاوارەییەدا قووڵتر دەبێتەوە. لە لایەكی دیكەشەوە سەرچاوەكانی زەردەشت و هەندێك سەرچاوەی دیكە و بەتایبەتی سەرچاوەكانی سۆمەر و وەرگرتنی هەندێ بەشی دیكە لە تەورات و توێژینەوە و لێكۆڵینەوە و شیرۆڤەكردنیان لەم سەردەمەدا ئەنجام دراوە. یەكێك لەو یەهودییانەی كە هەڵكەوتووی یەهودییەتی شێوەگرتووی ئەو رۆژگارەیە فەیلەسووف و زانای بەناوبانگ ئاڵبەرد ئەنشتاین,ە. ئەنشتاین كاروباری دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل بەم شێوەیە هەڵدەسەنگێنێت: "لەجیاتی دامەزراندنی دەوڵەتێكی یەهودی، لە پێناو ژیانێكی هاوبەش لەسەر بنەمای پێگەیەكی ئاشتیانەدا دەستەبەركردنی رێكەوتن لەگەڵا عەرەبەكاندا بەڕای من رێگەیەكی ئاقڵانەترە... ئەو ئەنجامەی كە لە بناخەی یەهودییەتەوە پێ گەیشتووم؛ فكری دەوڵەتێكی یەهودی كە بە شوورایەك دەورەی درابێ و تا چەند سادە و ساكاریش بێت با ببێ خاوەنی دەسەڵاتێكی سیاسی و سوپایەك بێت ناكۆكە لەگەڵا فكری یەهودی. لەنێو گومانی ئەوەدام كە فكری نەتەوەگەرایەتییەكی تەسك زیان بە پێكهاتەی ناوەكی یەهودییەت دەگەیەنێت. ئێمە یەهودی سەردەمی مقابییەكان نین. سەرلەنوێ كەوتنەوە نێو شێوەی نەتەوەیەك لە واتای سیاسیانەی وشەكەدا، دەبێت بە پێچەوانە گەڕانەوە و بەرهەڵستی كردن لە نرخە مەعنەوییەكانی كۆمەڵگاكەمان كە قەرزداری هزری دانایانەی پێخەمبەرانمانین.
پارسەكان دوای سەركەوتنیان بەسەر بابلییەكاندا، كۆتایی بە ئاوارەیی یەهودییەكان دێنن و مۆڵەت بە گەڕانەوە و سەرلەنوێ بونیادنانەوەی پەرستگای سولێمان پێدەدەن. هەر بۆ ئەوەش بە خۆشبینی و بە چاوێكی پەیوەستدارییەوە لە پارسەكانیان دەڕوانی. تا بەم سەردەمە تەورات لە باوك بۆ نەوە بەشێوەیەكی گوتەنی راگەیندراوە و بە هیچ شێوەیەك هیچ نوسخەیەكی نووسراوی نەبووە، لێرەدا دەست بە كۆكردنەوە و نووسینی تەورات دەكەن. نزیكەی شەش سەدە دوای ح.موسا واتا لە (700)پ.ز دا تەورات لە دوو بەرگدا دەنووسرێتەوە "عهد العتیق"ەكەمیان سەرچاوەی بابل و دووەمیان سەرچاوەكەی قودسە. لەبەر زەحمەتی تێگەیشتن لەو تەوراتەی لە قودس نوسراوە، تەوراتی دووەم كە لە بابل نوسراوە، لەلایەن هاهامەكانەوە بە تەوراتی بەجێ پەسند و ئەرێ دەكرێ.
عیبرانییەكان دوای گەڕانەوەیان و دروستكردنەوەی پەرستگای سولێمان تا بە داگیركردنی هەرێمەكە لەلایەن ئیمپراتۆرییەتی رۆماوە ژیانێكی ئاسوودە بەسەر دەبەن. رۆماییەكان لە ساڵانی (70)پ.ز و ساڵی یەكەمی زایندا، دووجار پەرستگای سلێمان خاپوور دەكەن و سەرلەنوێ یەهودییەكان ئاوارە دەكەن. ئەم ئاوارەییە دەكرێتە دوو بەش. یەكەمیان بەرەو میزۆپۆتامیا و بەنێو ئەرمەنییەكان و ساسانییەكاندا بڵاو دەبنەوە و ئەوی دیكەش بەرەو گریگ و رۆما. واتا ئەم بەلای رۆژهەڵاتدا و هەم بەلای رۆژئاوادا بڵاو دەبنەوە.
تایەفەی عیبرانییەكان لە بەرامبەر رۆماییەكاندا بەرخۆیان دەدەن، ئەم بەرخۆدانییەش لەلایەن تەریقەتی ئەسەنییەكان كە هەژارترین چینی یەهودییەكانن ئەنجام دەدرێت. لەگەڵا ئەمەشدا چینی سەرەوەی تایەفەی عیبرانی كە بەرژەوەندی خۆیان لە نۆكەرایەتیكردندا دەبینن خۆیان بۆ نۆكەرایەتی رۆماییەكان هەڵدەماڵن. فەریسییەكان و صادقییەكان تەریقەتی ئەو چینانەن.
ئەم قۆناخی ئاوارەییە لە دوو لایەنەوە یەهودییەكان بەرەو پێش دەبات. لایەنێك بە بەردەوامی كاركردنیان لەسەر نووسینی تەورات كە پێشی دەوترێ سەردەمی نووسەران. ئاستی پێشكەوتوویی ئێنتەللەكتویەلی یەهودییەكان لە رۆژگاری ئەوڕۆكەشماندا لەنزیكەوە پەیوەندی بەو هۆكارەوە هەیە. لایەنەكەی دیكەش كاروباری بازرگانی و دراوە. كاتێ دووچاری ئاوارەیی و كۆچكردن دەبوونەوە و توانا و ئیمكانی ئەوەیان نەبوو لەسەر پارچەخاكێكی بچووكیش بژین. لێرەشەوە بە هەموو هێزیان لەسەر بازرگانی و ئامرازە بەكاریگەرەكەی بازرگانی واتا پارە كاریان دەكرد. بە رادەیەك كە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا شوێنی فەنیكا و ئاشوورییەكان دەگرنەوە و ئامرازە گەورەكانی بازرگانی دەخەنە دەست خۆیان. لە هەر شوێن و جێگەیەك كە بازرگانی تێدا بكرێ و گەشە بكات كۆڵۆن و كۆمپانیای لێ دروست دەكەن. لەم واتایەدا ناشێ بێ بیركردنەوە لە یەهودی بیر لە بازرگانی و پارە بكرێتەوە، لە چاخی ناوەڕاستدا لەلای گەلێك شا و پاشا و ئیمپراتۆر دەبنە بانكی زیندوو، فینانسۆر و سازمانی بازرگانی.
یەهودیەكان بەهۆی دیاسپۆراوە لە شێوەی قەبیلەبوون بەدەردەكەون و لە چوارچێوەی گەلە گروپێكی كولتووریدا كۆ دەبنەوە كە ئاستی قەبیلەیان بواردووە، دەبنە قەوم، واتا بوونەتە گەل. بەتایبەتی گەلێك گرووپی یەهودی لە عەرەبستان، ئێران، كوردستان، یۆنانستان و شانبەشانی گەیشتنی ئیسلامییەت بە ئیسپانیا بە ڕێگەی ئەندەلووس تا بە نیوە دوورگەی ئیبریك لە چوارچێوەی پشتبەستن بە كولتوورە هەرێمییەكان دروست دەبن. لەم واتایەشدا جووت كولتوورن، كولتووری هەرێمی لە لایەك و كولتووری خۆشیان لە لایەكی دیكەوە باڵادەستە. ئەم دۆخی دوو كولتوورییە كاریگەرییەكی گەورەی لەسەر بەهرەی رۆشنبیری یەهودییەكان هەبووە. لێرەشەوە پەیوەندی لەگەڵا هەموو كولتوورەكانی ئافرۆ ئۆراسیا دەبەستن كە بە جیهانی كۆن دەزانرێ.
یەهودییەت یەكەم جار لە دوای گەڕانەوەیان لە بابل دەبێتە ناسنامەیەكی نەتەوەیی، بەتایبەتی پێخەمبەر و بیرمەندانی وەك ئەستراس و نییەمی كە لە سەراكانی پارسەكاندا ماونەتەوە لە پێناو پاراستنی نەژادی یەهودییەكان، فكری خوێنی ساف دەردەخەن. لەنێو ئەمەشدا یەكسانیخوازی بناخەیی یەهودییەت وەك لەدایكبوون لە دایكێكی یەهودی یەهودی هەڵدەسەنگێنێ. واتا بەلای ئەوانەوە بە یەهودی بوون نابێ، بە یەهودی لەدایك بوون دەبێتە یەهودی. ئەم فكرە لە دیاسپۆرادا زۆر قوڵتر دەبێتەوە.
یەهودییەكان بەپێی ئەو شوێن و جێگانەی كە لێی ئاوارەبوون یاخود سەردەمی ئاوارەییان لێ بەسەربردووە ناویان وەرگرتووە و ناویان پێدراوە. بەوانەی كە بەرەو رۆژئاوا ئاوارەكراون بە عیبرانی پێیان دەوترێ "سێفارەت" یەهودییەكانی رۆژئاوا و ئەمانە ئەو یەهودیانەن كە لە ئیسپانیا و پۆرتەكیزن. بەوانەی كە بەرەو رۆژهەڵات چوون بە عیبرانی "ئاشكەنازی" واتا یەهودییەكانی رۆژهەڵاتی ئەمانەش یەهودییەكانی روسیا و ئەوروپای رۆژهەڵات و ئەڵمانیان. بەوانەی كە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ماونەتەوە یاخود بەرەو باكوری ئەفریقیا ئاوارە كراون دەوترێ یەهودییەكانی میزڕەحیم.
لە چاخی ناوەڕاستدا مێژووی یەهودییەكان بە رەوتێكی پێچاوپێچیدا دەچێ. قۆناخی تا ساڵانی 1300 قۆناخێكە كە یەهودییەكان تێیدا ئاسوودە بوون و تێیدا بە ئاسانی كاری پەرتووكی و نووسین و بازرگانی و سەرڕافیان كردووە. لەم سەردەمەدا یەهودییەكان دەبنە باڵاداری پارە و بازرگانی. كاری بانكیان بۆ پاشا و دارودەستەكانی پاشاكان كردووە. تەنانەت لە ئاستی بەڕێوەبەرایەتی سەرجەم سەروەت و سامانەكانی كەنیسەی كاتۆڵیكەكاندا بوون. هەرچەندە لە ساڵانی 1290 لە ئینگلتەرە و لە 1394 لە فەرەنسا دووچاری چەرمەسەری و دەركرانیش هاتبن، بەڵام ئەو دۆخە هیچ لەرەوشیان كەم ناكاتەوە. لە ئیسپانیا و لە پۆرتەكیز لەنێو جیاوازییەك لە خەڵكانی دی دا دەژین.
ماوەی نێوان 1300 ـ 1650 بۆ یەهودییەكان قۆناخی هەرە تراژێدییە. ئەم ساڵانە ساڵانێكە كە یەهودییەكان لە هەموو لایەنێكەوە زیانیان وەبەركەوتووە. كاتێ مەسیحییەكان یەكێتی ئاینییان دروست كرد و موسوڵمانەكانیان لە ئەندەلوس دەرخست، یەهودییەكانیش دەردەخەن. واتا بەهۆی شەڕی ئاینییەوە زیانێكی زۆر گەورەیان بەردەكەوێت. لە هەمان كاتدا ئەم ساڵانە ساڵانی بە دواڕادە گەشەكردنی شەڕ و تێكۆشانی چینایەتییە، لەبەر ئەوەی دەوڵەمەندییەكیان خستۆتە دەست خۆیانەوە، لەپێگەی ئامانجدان. هەروەها لە ئەوروپاش شەڕ و پێكدادانی نێوان ئیمپراتۆر و دەرەبەگەكان دەكەوێتە دۆخێكی هەمیشەییەوە. لەبەر ئەوەش دەبنە ئامانجی دەرەبەگەكان و پاشاكان و كەنیسەكانیش. بەها و نرخە ئاینی و نەتەوەیی و كولتوورییەكانیان دەخرێتە ژێر گوشارەوە. یەهودی بوون بەسە بۆ چوونە گیۆتین. لە (1492)دا بەشێك لە یەهودییەكانی سێفارەت ئاین دەگۆڕن و وەردەگەڕێن، بەشێكیش دەچنە پۆرتەكیز و بەم جۆرە لەو گوشارانە رزگاریان دەبێت. بەڵام ئەمەش نابێتە چارەسەرییەكی بنەڕەتییانە، دوای ماوەیەك هەمان رەوش لە پۆرتەكیزیش روودەدات.
یەهودییەكان شانبەشانی گونجان لەگەڵا كەش و هەوای ئەو وڵاتانەی لێی دەمانەوە، دەستیان لە دەستكەوتە بازرگانی و ئێنتەللەكتویەلییەكانیان بەرنەداوە و لەگەڵا خۆیان بردوویانە و هێناویانە. ئەمەش شەپۆلێكی نەفرین و هەڕەشە و ئاوارەیی نوێیان لەسەر یەهودییەكان خوڵقاندووە. بۆ رزگاربوون لەمەش كەسایەتییەكی دووانی یاخود دوو لایەنییانەیان ئاوا كردووە. لە لایەك لە بەرامبەر جیهانی دەرەوەیاندا ئەو كەسایەتییەیان دەرخستۆتە پێش كە دواتر بەدەستیان هێناوە و وەك دەمامك بەكاریان بردووە، لە لایەكی دیكەشەوە لەنێو خۆیاندا بە ناسنامەی بنەڕیانەیانەوە ژیاون. بۆ ئەوەش هەمیشە لەنێو ترس و خۆفێكی زۆر گەورەدان، بەردەوام هەوڵ و تەقەلای دەرنەكەوتنی ناسنامەی راستییانەی خۆیان دەدەن. لەو شوێنانەی كە كەنیسەی كاتۆڵیك زاڵە تەنها یەهودی بوون بەسە بۆ چوونە گیۆتین. بۆ ئەوەش بە سەدان هەزار یەهودی لەبەر ناسنامەكانیان لە دادگاكانی ئەنگیزاسیۆندا بە گیۆتین سزا دراون.
قۆناخی سێهەم بۆ یەهودییەكان قۆناخی دوای ساڵانی (1650)یە. ئەم قۆناخە قۆناخی گەشەسەندی "كاپیتالیزم"ە. یەهودییەكان لەم سەردەمەدا چین و توێژێكن كە پەیوەندی لە نێوان شار و جێنیشنە بناری و كەم نیشتەجێییەكاندا. هەوڵێكی گەورەیان هەیە لە پەرەدان بە رێگا بازرگانییە دەریاییەكاندا. دوا ئەو رۆژگارەی كە كریستۆف كۆڵۆمب ئەمریكای كەشف كرد لە پێناو رزگاربوون لە كۆمەڵكوژی بەرەو ئەمریكا بەڕێ دەكەون. لەبەر ئەوەی پەرە بە گرنگی بازرگانی و بەرهەمهێنان و پارە دەدەن لەو شوێنانەی كە نیشتەجێن، بانكگەری شار و شوێنەكانن. لە بەدەستەوەگرتنی سەرمایەی كاردا تا دەچێ گەورەتر دەبن. لەم واتایەشدا دەبنە لە ئاستی پێشەنگ و پێشڕەوی كاپیتالیزمدان. ئەمەش رێگە بۆ دەركەوتنی شەڕ لەنێو چینە باڵادەستەكانی ئەو كۆمەڵگایانە خۆش دەكات كە یەهودییەكانی لێن. مەسیحییە كاتۆڵیكەكانی دەورەوبەری پاپا، رق و كاردانەوەیان لە هەمبەر یەهودییەكان واتا نوێنەرانی پارە و سەرمایە و چینە كۆمەڵایەتییەكانیان كۆ دەبێتەوە. بە فەرمانی پاپا گەتتۆ "شوێنی نیشتەجێكردنی زۆرە ملێیانە"ی یەهودییەكان دروست دەكرێت. ئەم گەتتۆیانە لە واتایەكیشدا دەبێتە شوێنی سەرلەنوێ خۆڕێكخستنەوە بۆ یەهودییەكان. بیانییانەكان لەنێو خۆیان پەسند ناكەن، ئەمەش زەمینە بۆ سەربەخۆیی ئایینی خۆش دەكات. سەربەخۆیی ئایینی ئابووری و ئەویش سەربەخۆیی نەتەوەیی لەگەڵا خۆیدا دێنێت.
سەرەڕای ئەوەش یەهودییەكان هەست بە ئاسایشی سەروماڵ و گیانیان ناكەن و بەرەو هۆڵەندا و هەرێمەكانی دیكەی باكوری ئەوروپا و ئینگلتەرە كۆچ دەكەن. لێرە وەك لە هەرێمەكانی دیكە كاتۆڵیك زاڵا نییە، لە هەمان كاتدا پرۆتێستانەكان كە لە هەوڵی گەشەكردن دان، هۆڵەندا و ئینگلتەرە و ئیسپانیا دەبێتە پەناگەیەك بۆ ئەوانەی لە ئیمپراتۆرییەتەكانی فەرەنسا و هابسبۆرگ هەڵدێن. یەهودییەكان تێكڕای بۆشاییەكانی نێو كۆمەڵگا گەشەنەسەندوو و لاوازەكان پڕ دەكەنەوە. لە كوێ دەوڵەتێك یاخود شارێك دابمەزرێت و پەیوەندییە دەسەڵاتییەكان دروست ببێت، یەهودییەكان لەوێ كۆ دەبنەوە. تێكڕای ئەو پاشا و باسكەكانی پاشا كە لە ناهەمواریدان بۆ دەستكەوتكردنی پارە و ئاڵتوون پەنا بۆ یەهودییەكان دەبەن. هۆڵەندا و ئینگلتەرە كە لەسەر سەرمایەی یەهودییەكان دەژین، لە ماوەیەكی كورتدا دەبنە هێز لە بەرامبەر رەقیبەكانیان. ئەمەش خۆی لە خۆیدا كولتووری ماددیەت لە یەهودییەكاندا دروست دەكات و پەرەی پێدەدات. بەڵام هەرە گرنگ هاوكارییەكانیانە بۆ گەشەكردنی كولتووری مەعنەوییان. لەسەرەوە ئاماژەمان بە وەرگرتنی هێزی ئێنتەللەكتوەلییانەیان لە نووسینی تەوراتەوە كرد. بەتایبەتی بەتایبەتی لێكدانەوەكانی زۆهاری لەمەڕ قەباڵە ـ وشەیەكی عیبرانییە و دێتە واتای تێكڕای فەلسەفەی عیبرانی و نووسراوەی ئەفسانەییەكان كە شانبەشانی یاسا خوداوەندییەكانی یەهودییەكان، ئەو فەرمانانەش دەگرێتەوە كە لە باوك بۆ نەوە هاتووە (كۆمین) ـ رۆڵێكی گرنگ لێرەدا دەگێڕێ. لە پێناو خۆپاراستن لە بەرامبەر كەنیسەی كاتۆڵیدا رێگە بۆ گەشەندنی گەورە لە بواری فكریشدا خۆش دەكات. هاوكاری و پشتییوانییەكی باش دەدەنە تێكڕای فكرەكانی دەرەوەی كەنیسە و پەرەی پێدەدەن. لە بەرامبەر كەنیسەی كاتۆڵی كە هەموو شتێك بە گەڕاندنەوە و پشتبەستنیان بە خودا روون دەكەنەوە، هەوڵ دەدەن بێ ئەوەی خودا تێكەڵ بە كارەكان بكرێ روونكردنەوە و لێكدانەوە بكەن. لەم واتایەدا پێشەنگایەتی رێبازی زانستیانە دەكەن، تا دەچێ ئەم مەیلە لە شێوەی عەلمانییەتدا گەشەی پێ دەدەن.